STO LAT STANISŁAWA MICHNOWSKIEGO – BADACZA ELEKTRYCZNOŚCI BURZOWEJ I GLOBALNEGO OBWODU ELEKTRYCZNEGO ZIEMI

HUNDREDTH BIRTHDAY OF STANISŁAW MICHNOWSKI – SCHOLAR AND RESEARCHER OF THUNDERSTORM ELECTRICITY AND GLOBAL ELECTRIC CIRCUIT OF THE EARTH

Anna DZIEMBOWSKA - Polskie Towarzystwo Geofizyczne,
Anna ODZIMEK (ORCID) - Polskie Towarzystwo Geofizyczne

STO LAT STANISŁAWA MICHNOWSKIEGO –  BADACZA ELEKTRYCZNOŚCI BURZOWEJ  I GLOBALNEGO OBWODU ELEKTRYCZNEGO ZIEMI

Stanisław Michnowski, zasłużony badacz elektryczności atmosferycznej, wieloletni pracownik naukowy Instytutu Geofizyki PAN (IGF PAN), obchodził niedawno jubileusz stulecia urodzin. Zdrowie i niezwykła energia pozwoliły mu aktywnie uczestniczyć w uroczystościach zorganizowanych z tej okazji. Entuzjazm i zaangażowanie w sprawy naukowe i społeczne są dominującą i niesłabnącą z wiekiem cechą charakteru tego niezwykłego uczonego – aktualnie pracuje nad kolejną publikacją, stawiając sobie kolejne cele na przyszłość. 

Jest człowiekiem obdarzonym niezwykłą pamięcią, zarówno do wydarzeń, których świadkami pozostali już nieliczni, jak również do nabytej wiedzy, co pozwala mu kontynuować pracę naukową pomimo poważnych kłopotów ze wzrokiem. Dzięki dużej intuicji potrafi trafnie nakreślać dalekosiężne plany badań naukowych.

Jubilat urodził się w Młodzawach (obecnie Skarżysko-Kamienna) 10 listopada 1918 roku, w przeddzień zakończenia I wojny światowej oraz odzyskania przez Polskę niepodległości. Ukończył szkołę powszechną i Gimnazjum Koedukacyjne im. Augusta Witkowskiego w Skarżysku-Kamiennej. W roku 1937 podjął studia na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej, które zmuszony był przerwać po wybuchu II wojny światowej. Aktywnie zaangażował się w ruch oporu przeciwko okupantom: był żołnierzem Września 1939, a potem uczestnikiem konspiracyjnych organizacji, zbrojnego podziemia, członkiem Kedywu Okręgu Radomsko-Kieleckiego Armii Krajowej i powstańcem warszawskim, uniknąwszy losu ofiar dwóch masakr patriotycznej ludności Skarżyska w 1940 roku. Wspomnienia z tego okresu zostały opisane w wydawnictwach o tematyce historycznej i kombatanckiej.

Po wojnie kontynuował studia na Politechnice Warszawskiej, a w 1947 roku podjął na tej uczelni pracę na stanowisku asystenta w Katedrze Matematyki Stosowanej. W roku 1949 rozpoczął pięcioletnie studia na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. W okresie studenckim współtworzył i pełnił funkcję redaktora naczelnego czasopisma naukowo-technicznego Politechnika – organu wszystkich politechnik krajowych. Był także założycielem i przewodniczącym Naukowego Koła Fizyków Studentów Wydziału Fizyki UW i Wydziału Elektrycznego PW. Po uzyskaniu w roku 1950 stopnia magistra w dziedzinie techniki wysokich napięć na Politechnice Warszawskiej podjął pracę w Głównym Instytucie Fizyki Technicznej w Warszawie, a po jego rozwiązaniu w Zakładzie Wysokich Napięć PW. Chciał kontynuować rozpoczętą tam pracę dotyczącą zwodów przeciwpiorunowych, jednak mimo bardzo dobrych ocen i rekomendacji profesora Janusza Jakubowskiego został zwolniony z powodów politycznych (odmówił zapisania się do PZPR). Stały etat adiunkta otrzymał dopiero w 1954 roku w Zakładzie (obecnie Instytucie) Geofizyki PAN, z którym związany jest do chwili obecnej, mimo przejścia na emeryturę. Został wówczas kierownikiem Pracowni Elektryczności Atmosfery w Zakładzie Fizyki Atmosfery i obowiązki te pełnił do emerytury.

Od czasów studiów i pracy na Politechnice główną dziedziną zainteresowań Michnowskiego była elektryczność burzowa, w szczególności wyładowania atmosferyczne. Bezpośrednio po zatrudnieniu w Zakładzie Geofizyki PAN kontynuował rozpoczęte wcześniej badania elektryczności atmosfery w Świdrze koło Warszawy, na terenie istniejącego od początków XX wieku Obserwatorium Magnetycznego, przekształconego potem w Obserwatorium Geofizyczne im. Stanisława Kalinowskiego. Jego pierwsza znacząca praca naukowa, będąca opracowaniem pomiarów prądu z ostrza, została opublikowana w 1955 roku. W roku 1957 włączył się aktywnie w prace Międzynarodowego Roku Geofizycznego, uczestnicząc w polskiej wyprawie naukowej do Wietnamu Północnego. Stworzył od podstaw stację elektryczności atmosfery w Sa-Pa (Cha-Pa) oraz później w Phu-Lien. Dobrze zorganizowana stacja w Sa-Pa, prowadzona następnie przez kilka dekad pod kierownictwem wietnamskim, dostarczyła unikalnych danych pomiarowych. Po opracowaniu wyników z Wietnamu Michnowski wyjechał w 1964 roku na ponadroczny staż do Wielkiej Brytanii, a po powrocie, równolegle z obserwacjami w Świdrze, publikował prace z zakresu badań pola elektrycznego przy powierzchni ziemi pod wpływem chmur burzowych i wyładowań atmosferycznych oraz badania częstości wyładowań.

Pierwotnie zajmował się interpretacją mierzonych zmian pola elektrycznego po wyładowaniach, m.in. do oceny struktury elektrycznej chmur burzowych. Ukoronowaniem badań z lat 1967-1973 było opracowanie teorii zmian pola elektrycznego po wyładowaniach w ośrodku niejednorodnym jakim jest atmosfera ziemska – temat pracy doktorskiej (1972) i jedno z Jego większych osiągnięć w dziedzinie elektryczności burzowej, które ugruntowało jego pozycję w świecie nauki. Wyrazem tego było powierzenie mu, po śmierci profesora Hansa Israëla, funkcji przewodniczącego podkomisji do pomiarów elektrycznych przy powierzchni Ziemi w Międzynarodowym Komitecie Elektryczności Atmosfery (ICAE)1.

Kolejne ważne osiągnięcie Michnowskiego w zakresie elektryczności burzowej to innowacyjna analiza położenia i sekwencji wyładowań w celu oceny struktury elektrycznej mezoskalowego układu burzowego – praca powstała we współpracy z Uniwersytetem w Uppsali w Szwecji oraz Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Polsce. Zyskała ona uznanie na świecie, a jej waga wzrasta obecnie w związku z rozwojem nowych badań dotyczących układów mezoskalowych. W kolejnych latach Michnowski kontynuował badania nad elektrycznością burzową i wyładowaniami atmosferycznymi, coraz częściej w roli opiekuna naukowego – ta tematyka była w późniejszym czasie rozwijana przez Jego następców i uczniów z kraju i zagranicy, w szczególności z Wietnamskiej Akademii Nauk. Od początku swojej pracy w IGF PAN kierował badaniami nad elektrycznością pięknej pogody prowadzonymi w Świdrze. Nawiązał i rozwinął współpracę Pracowni Elektryczności Atmosfery IGF PAN z wieloma ośrodkami krajowymi; oprócz wspomnianego IMGW, do ważniejszych należały: Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, Instytut Badań Jądrowych w Świerku, Instytut Chemii Fizycznej PAN w Warszawie.

W latach 80., angażując się w nieco inną tematykę, był współautorem dwóch innowacyjnych publikacji związanych z wpływem na zdrowie zmienionych warunków jonizacji i stężenia aerozolu w powietrzu w budynkach mieszkalnych wykonanych z nowych materiałów budowlanych oraz elektryzowania się sztucznych materiałów. Prace powstały w ramach wspólnego projektu z Centralnym Instytutem Ochrony Pracy i Politechniką Warszawską. Współpraca z Politechniką Warszawską zaowocowała również stworzeniem nowej aparatury do pomiarów elektrycznych w atmosferze i wykorzystania jej latem 1978 roku przez polski zespół w światowych porównawczych pomiarach balonowych w wolnej atmosferze w Laramie (University of Wyoming, USA).

W późnych latach 80. rozszerzenie programu badawczego Polskiej Stacji Polarnej PAN w Hornsundzie na Spitsbergenie otworzyło kolejny, nowy i pionierski, rozdział w pracy naukowej Michnowskiego i Pracowni Elektryczności Atmosfery. Stację Hornsund wyposażono wówczas w aparaturę i zainstalowano naziemne urządzenia do pomiaru elektryczności atmosfery. Głównym tematem badań kierowanych przez Michnowskiego od tamtego okresu do czasów obecnych stały się efekty sprzężenia wiatru słonecznego i magnetosfery z obwodem elektrycznym dolnej atmosfery i ich wpływ na przyziemne parametry elektryczne. 

Z dużym odzewem spotkał się artykuł Solar wind influences on atmospheric electricity variables in polar regions opublikowany w 1998 roku w Journal of Geophysical Research, w którym Michnowski przedstawił kierunki rozwoju tych badań na tle ówczesnego ogólnego stanu wiedzy. Jednym z wyników inicjowanych tym opracowaniem, osiągniętych dzięki prowadzeniu jednoczesnej rejestracji pola elektrycznego w Hornsundzie i Świdrze oraz współpracy z Instytutem Fizyki Ziemi Rosyjskiej Akademii Nauk i Centrum Badań Kosmicznych PAN, były odkrycia efektów subburz magnetycznych w polu elektrycznym pięknej pogody na wysokich oraz burz magnetycznych na średnich szerokościach geomagnetycznych, poparte wynikami obserwacji magnetycznych i jonosferycznych. Obecnie prowadzone są dalsze prace w tym kierunku, w których w miarę możliwości Michnowski nadal bierze udział.

Przez całe lata Michnowski działał bardzo aktywnie w polskim i międzynarodowym środowisku naukowym. W 1973 roku został zaproszony do Polskiego Komitetu Ochrony Odgromowej (PKOO) przy Stowarzyszeniu Elektryków Polskich, gdzie prowadził grupę roboczą badań chmur burzowych z punktu widzenia zagrożenia piorunowego; w 2003 roku został Członkiem Honorowym PKOO. W latach 80. uczestniczył również w komisji przy Komitecie Geofizyki PAN. Na forum międzynarodowym, po zakończeniu pełnienia funkcji przewodniczącego podkomisji w ICAE, był wielokrotnie wybierany na członka tej organizacji, a w roku 2014 mianowano go Członkiem Honorowym komisji ICAE. W roku 1989 (10-16 września) odbyły się w Mądralinie międzynarodowe warsztaty, zorganizowane przy współudziale ICAE, Instytutu Geofizyki PAN i Sekcji Fizyki Litosfery i Przestrzeni Okołoziemskiej (FLiPO) przy Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Geofizycznego (PTGeof). W publikacji pokonferencyjnej Michnowski (1991)2 przedstawił stan ówczesnej wiedzy w dziedzinie elektryczności atmosfery, a także trafnie nakreślił niektóre kierunki jej dalszego rozwoju. W 1969 roku Michnowski został członkiem  Polskiego Towarzystwa Geofizycznego, po czym  w 1974 roku wybrano go do Zarządu Głównego. Za zasługi otrzymał Złotą Odznaką Towarzystwa  w roku 1997, a w roku 2009 Walne Zgromadzenie przyznało mu tytuł Członka Honorowego. W Polskim Towarzystwie Geofizycznym Michnowski był spiritus movens utworzenia wspomnianej wyżej sekcji FLiPO, która w roku 1999 otrzymała nazwę Oddział Fizyki Wnętrza Ziemi i Przestrzeni Okołoziemskiej (FWZiPO).  Do czasów obecnych Michnowski czynnie wspiera działalności FWZiPO, będąc od 1999 roku Honorowym Przewodniczącym tego oddziału. Praktycznie przez cały okres pracy zawodowej Michnowski związany był również z flagowym tytułem PTGeof Przegląd Geofizyczny.

Publikował i inspirował wielu autorów do wydawania swych prac na łamach tego czasopisma, był współtwórcą i pomysłodawcą m.in. zeszytu 41 z roku 1996 poświęconego Polskiej Stacji Polarnej Hornsund na Spitsbergenie. Cenił i podkreślał wagę pisania prac nie tylko po angielsku, lecz również po polsku oraz rolę krajowych czasopism i książek naukowych. Stanisław Michnowski nie zaniedbywał również działalności dydaktycznej – wykładał i przygotowywał materiały szkoleniowe. Opracował m.in. podręcznik wprowadzający w zagadnienia elektryczności atmosfery (opublikowany w 1960 roku w Wietnamie), prowadził wykłady elektryczności atmosfery na Wydziale Inżynierii Sanitarnej i Wodnej Politechniki Warszawskiej w latach 1976-1981, a także inne zajęcia dydaktyczne podczas pracy na Politechnice we wczesnym okresie. Jak już wspomniano, był wówczas redaktorem czasopisma naukowo-technicznego Politechnika; wykonał też cenne opracowanie na temat historii ochrony odgromowej w Polsce pt. Historia ochrony przeciwprzepięciowej (1949). Wykładał również dla pracowników służby meteorologicznej Wietnamu podczas wspomnianej wyprawy do tego kraju. W Polsce publikował artykuły popularyzatorskie, był opiekunem naukowym młodszych badaczy z kraju i z zagranicy, organizował wiele seminariów, na które często zapraszał naukowców z zagranicy. Bardzo ważną częścią życia Michnowskiego jest działalność kronikarska i pamiętnikarska, w ramach której spisuje fakty historyczne i wydarzenia, których był świadkiem lub które poznał z opowieści bliskich i studiowania dokumentów. Opublikował pierwszą część wspomnień, zatytułowaną Z dziejów Polski i Skarżyska Kamiennej (wspomnienia rodzinne, relacje i refleksje) i finalizuje drugi tom opracowania, dotyczący okresu po roku 1939, gdzie prawdopodobnie opisane zostaną szczegółów z Jego życia z czasów II wojny światowej.

Sylwetka Jubilata nie byłaby kompletna bez podkreślenia Jego głębokiego zaangażowania w filozoficzne i religijne aspekty życia. Od czasów studenckich był związany z Sodalicją Mariańską i w 2013 roku wydał o niej książkę. Aktywnie uczestniczy w życiu Kościoła. W Wietnamie podarował lokalnej społeczności katolickiej w Sa-Pa, przemycony z Polski, obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, czym zaskoczył tamtejszych oficjeli partii komunistycznej, a także przedstawicieli Polskiej Akademii Nauk.

Podczas uroczystości kościelnych poświęconych 100-leciu urodzin otrzymał nadany przez Metropolitę Warszawskiego medal Za zasługi  dla Archidiecezji Warszawskiej oraz pamiątkowy ryngraf, a władze państwowe z Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych uhonorowały go medalem Pro Bono Poloniae, ustanowionym dla upamiętnienia stulecia odzyskania niepodległości i przyznawanym osobom, które wniosły istotny wkład w upowszechnianie wiedzy o historii walk niepodległościowych oraz krzewienie postaw patriotycznych w polskim społeczeństwie. Do wcześniej otrzymanych odznaczeń wojskowych Michnowskiego należą: Krzyż Armii Krajowej (1983) nadany w Londynie oraz odznaczenia nadane przez Korpus „Jodła” Armii Krajowej: Honorowa Odznaka Żołnierza Armii Krajowej Korpusu „Jodła” Dowódca – Towarzyszom Broni (1981), odznaka pamiątkowa Akcji „Burza”, medal Żołnierzom Września 1939 Społeczeństwo Tomaszowa Lubelskiego w 44. Rocznicę Bitew z Niemcami pod Tomaszowem (17-20 IX, 22-27 IX), a także Odznaka Weterana Walk o Niepodległość (1999). Nadane mu odznaczenia państwowe to polski Złoty Krzyż Zasługi (1987) oraz wietnamski Medal Przyjaźni przyznany w latach 60. Naukowe medale okolicznościowe to Medal 200-lecia Pomiarów Meteorologicznych w Polsce (1976) oraz Medal XXV-lecia Polskiej Akademii Nauk (1984).

W macierzystym Instytucie Geofizyki uroczystość jubileuszowa odbyła się w ramach posiedzenia Komitetu Geofizyki PAN w dniu 13 listopada 2018 roku i zgromadziła liczną grupę współpracowników, wychowanków, przyjaciół oraz członków rodziny Michnowskich – na czele z córkami Anną i Marią oraz wnukiem Karolem – i spowinowaconej rodziny Oleksowiczów. Profesor Paweł Rowiński wręczył Jubilatowi Medal Polskiej Akademii Nauk. Życzenia i gratulacje w imieniu Instytutu złożyła Pani Dyrektor – prof. Beata Orlecka-Sikora. Podczas sesji naukowej referat wspomnieniowy przedstawili prof. Iwona Stanisławska i prof. Zbigniew Kłos z Centrum Badań Kosmicznych PAN, a wykład zaproszony wygłosił prof. Earle R. Williams z Massachusetts Institute of Technology. Koledzy i współpracownicy Michnowskiego przygotowali publikację książkową, zawierającą wspomnienia ze wspólnej pracy, niektóre fakty z Jego życia,  podziękowania, bibliografię oraz przedruk wybranych najważniejszych prac naukowych. Książka ta jest świadectwem wszechstronnej i bogatej działalności tego wybitnego Człowieka i Uczonego. Sam Jubilat dziękuje tam również swoim mentorom, współpracownikom i uczniom. Współpracownicy stale utrzymują bliskie serdeczne kontakty z Stanisławem Michnowskim, korzystając z Jego przychylności, rad i doświadczenia.