Wydarzenia

03.062020

Profesor Marek Grad- wspomnienie

Z głębokim smutkiem przyjęliśmy informację, że w dniu 17 maja zmarł Prof. dr hab. Marek Grad.

Był wybitnym geofizykiem, zajmującym się strukturą skorupy ziemskiej i górnego płaszcza Ziemi. Brał aktywny udział w sejsmicznych badaniach głębokich struktur skorupy ziemskiej i górnego płaszcza Ziemi na obszarze Polski, Finlandii, w Antarktyce i Arktyce, oraz w wielu krajach Europy. Jego najbardziej rozpoznawalnym osiągnięciem jest mapa granicy Moho dla całej Płyty Europejskiej. Profesor Marek Grad był członkiem-korespondentem PAN, członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Polskiego Towarzystwa Geofizycznego, członkiem zagranicznym Fińskiej Akademii Nauk. W latach 1991-2002 był dyrektorem Instytutu Geofizyki UW, a w latach 2012-2014 dziekanem Wydziału III Polskiej Akademii Nauk. Był także wieloletnim pracownikiem Instytutu Geofizyki PAN oraz członkiem Rady Naukowej IGF PAN. Nagrodzony również medalem im. Prof. Adama Dziewońskiego. Zawsze zaangażowany w badania i dydaktykę, popularyzację, znakomity wykładowca, życzliwy kolega. Był nauczycielem i mentorem wielu osób pracujących w Instytucie Geofizyki PAN.

Prof. dr hab. Marka Grad - wybitny geofizyk, uznany popularyzator nauki, członek-korespondent PAN, członek zwyczajny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członek zagraniczny Fińskiej Akademii Nauk, a także laureat medalu im. prof. Adama Dziewońskiego. Wybitny badacz głębokich struktur skorupy ziemskiej i górnego płaszcza Ziemi  na obszarze Europy oraz w Arktyce i Antarktyce, przy użyciu metod sejsmicznych.

Przez całe jego życie naukowe związany był z Instytutem Geofizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Był nauczycielem akademickim, wykładowcą - wychował całą rzeszę uczniów, magistrantów i doktorantów, był także wieloletnim dyrektorem Instytutu Geofizyki UW. Ponadto, od ponad czterdziestu lat współpracował ściśle, najpierw z Samodzielną Pracownią Głębokich Badań Sejsmicznych w Instytucie Geofizyki PAN, a następnie z  Zakładem Sejsmicznych Badań Litosfery IGF PAN.

Lata 70-te i 80-te dla prof. Marka Grada to prace w na wielu profilach sejsmicznych w Polsce, na Ukrainie oraz wieloletnia owocna współpraca z Instytutem Seismologji Uniwersytetu w Helsinkach.

Szczególne znaczenie miały Sejsmiczne badania litosfery na obszarze Europy Centralnej 1997-2003

W latach 1997-2003 zespół IGF PAN, działający pod kierunkiem profesorów Aleksandra Gutercha i Marka Grada, zrealizował wielki program sejsmicznych badań głębokich struktur skorupy ziemskiej i dolnej litosfery na obszarze Europy Centralnej, od Bałtyku do Adriatyku. Były to wielkie międzynarodowe eksperymenty sejsmiczne, znane powszechnie jako projekty: POLONAISE’97 (Polish Lithospheric Onsets – An International Seismic Experiment, 97), CELEBRATION 2000 (Central Lithospheric Experiment Based on Refraction, 2000), SUDETES 2003, GRUNDY 2003 oraz ALP 2002.

Wszystkie główne struktury geologiczne tego obszaru zostały objęte systemem nowoczesnych profili sejsmicznych, o łącznej długości ok. 20 000 km. Badania wykonano przy współpracy 35 instytucji naukowych i przemysłowych z 15 krajów europejskich oraz z USA i Kanady.

Wielkim osiągnięciem prof. Marka Grada było mapa granicy Moho plyty europejskiej. Wyniki badań osiągnięte w wymienionych eksperymentach sejsmicznych, a także uzyskane od wielu badaczy z Europy, stały się podstawą do podjętej przez prof. Marka Grada inicjatywy opracowania wielkiej syntezy sejsmicznych badań skorupy ziemskiej kontynentu europejskiego. Rezultatem tej syntezy jest Mapa granicy Moho płyty europejskiej, która ukazała się w Geophysical Journal International w 2009 r. (Grad M., Tiira T., ESC Working Group). Pracę wykonano w ramach Podkomisji ds. Struktury Skorupy i Płaszcza Ziemi, Europejskiej Komisji Sejsmologicznej. Prof. Marek. Grad był koordynatorem i głównym wykonawcą tego dzieła. Wykonana mapa Moho, obejmuje swym zasięgiem całość płyty europejskiej – od Atlantyku na zachodzie po Ural na wschodzie i od Arktyki na północy po Morze Śródziemne na południu. Tak określona mapa Moho stanowi podstawę dla badań ewolucji tektonosfery kontynentu europejskiego.

Prof. Marek Grad bardzo aktywnie uczestniczył również w sejsmicznych badaniach skorupy ziemskiej i dolnej litosfery w polarnych regionach Ziemi.

Zespół Instytutu Geofizyki PAN i Instytutu Geofizyki UW, początkowo pod kierunkiem prof. A. Gutercha, a następnie także pod kierunkiem prof. M. Grada, zrealizował znaczące badania w Arktyce i w Antarktyce Zachodniej. Były to badania bardzo trudne do realizacji w surowych warunkach polarnych. W latach 1976-2010 zorganizowano sześć ekspedycji geofizycznych do Arktyki we współpracy z instytucjami naukowymi z Norwegii, Niemiec, Japonii i USA. Natomiast w latach 1979-2007 zorganizowano pięć samodzielnych polskich ekspedycji do Antarktyki Zachodniej, w tym jedną we współpracy z Japonią. Wyniki przeprowadzonych badań zaowocowały licznymi znaczącymi publikacjami.

Ostatnie lata to dalsze rozszerzenie obszaru zainteresowań profesora Marka Grada. Zrealizowany został duży projekt BB-13 - rozpoznania struktury górnego płaszcza Ziemi na obszarze północnej Polski, z wykorzystaniem szerokopasmowych stacji sejsmicznych, w ramach grantu Maestro – przyznawanego wybitnym naukowcom.

Kompleksowa interpretacja danych sejsmicznych uzyskanych w eksperymentach aktywnych i pasywnych oraz danych pochodzących z badań magnetycznych, grawimetrycznych, strumienia cieplnego, sejsmiki otworowej, petrologii i innych pozwoliły na znaczące rozszerzenie wiedzy o głębokich strukturach Ziemi na tym obszarze.

Dorobek naukowy prof. Marka Grada jest ogromny. Każdego roku, swojej ponad czterdziestoletniej pracy naukowej, publikował kilka lub kilkanaście prac naukowych.

Wyniki zrealizowanych badań zostały opublikowane w kilkuset pracach naukowych (Scopus 182, WoS 125), głównie w czasopismach międzynarodowych oraz w monografiach międzynarodowych, a także były wielokrotnie prezentowane na prestiżowych międzynarodowych i krajowych konferencjach.

O znaczeniu badań prowadzonych z udziałem i z inicjatywy Prof. Marka Grada świadczy wielka liczba cytowań publikowanych prac (Scopus 5273, WoS 4232) oraz bardzo wysoki indeks H 42.

Odszedł nasz wieloletni współpracownik, mentor, kolega.

CV - Prof. dr hab. Marek Grad

Urodzony 19 listopada 1951, Grodzisk Maz.

Specjalizacja geofizyka, sejsmologia

1975 - magisterium, Uniwersytet Warszawski, Wydział Fizyki

1981 - doktorat, Instytut Geofizyki, Polska Akademia Nauk

1988 - habilitacja, Instytut Geofizyki, Polska Akademia Nauk

1991 - tytuł naukowy profesora Nauk o Ziemi

Praca

Instytut Geofizyki, Wydział Fizyki, Uniwersytet Warszawski

Pasteura 5, 02-093 Warszawa, e-mail: mgrad@mimuw.edu.pl

Asystent (1975), adiunkt (1981), docent (1989), profesor nadzwyczajny (1991), profesor zwyczajny (2000); 1991-2002 dyrektor instytutu. W latach 2006-2009 również w IGF PAN. Dziekan Wydziału III Nauk Ścisłych I Nauk o Ziemi PAN (2012-2014).

Działalność naukowa

Sejsmologia strukturalna, badania skorupy i górnego płaszcza Ziemi metodami sejsmologii eksplozyjnej. Udział w eksperymentach głębokich sondowań sejsmicznych w Polsce, Finlandii, Antarktyce Zachodniej, na Spitsbergenie (eksperymenty m.in. SVEKA’81 & ‘91; FENNIA; LT-7, EUROBRIDGE; DOBRE) oraz w eksperymentach pasywnych (TOR1, SVEKALAPKO, PASSEQ 2006-2008). Członek zespołów organizacyjnych w eksperymentach POLONAISE’97, CELEBRATION 2000, ALP 2002 i SUDETES 2003. Kierownik eksperymentu 13BB Star w ramach grantu “Maestro” (2012-2017).

Działalność dydaktyczna

Wykłady kursowe na Wydziale Fizyki UW, na Wydziale Geologii UW, na Uniwersytecie Śląskim. Wypromowanych 10 doktorów, 21 magistrów, 18 licencjatów. Wykłady popularne w szkołach średnich, oraz w ramach Festiwalu Nauki, Centrum Nauki Kopernik, Uniwersytetu Otwartego, Uniwersytetu Trzeciego Wieku.

Wyróżnienia i członkowstwa

1983, 1986, Nagroda Polskiej Akademii Nauk (zespołowa, fizyka litosfery)

1986, 1996, Nagroda im. Maurycego Piusa Rudzkiego (indywidualna)

1990 - 2002, członek Rady Wydziału Fizyki UW

1990 - obecnie, członek Rady Naukowej Instytutu Geofizyki PAN

1993 - obecnie, członek Komitetu Badań Polarnych PAN

1993 - obecnie, członek Komitetu Geofizyki PAN

1994 - obecnie, członek komitetu redakcyjnego Polish Polar Research

1996 - członek korespondent Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, obecnie członek zwyczajny

1996 - 2015, członek zarządu Stowarzyszenia dla Głębokich Badań Geologicznych w Polsce

1998 - obecnie, członek komitetu redakcyjnego Przeglądu Geofizycznego

1999 - obecnie, członek zagraniczny Fińskiej Akademii Nauk (Foreign Member of the Finnish Academy of  Science and Letters)

1999 - 2008, członek Steering Group w programie NATO Science for Peace, Bruksela

2000 - członek komitetu redakcyjnego Encyklopedii Fizyki Współczesnej

2002 - 2008, przewodniczący podkomisji SC-4 w Europejskiej Komisji Sejsmologicznej (ESC)

2003 - odznaka turystyki górskiej GOT Popularna

2003 - obecnie, członek komitetu redakcyjnego Acta Geophysica, edytor działu Solid Earth Sciences

2004 - obecnie, członek korespondent Polskiej Akademii Nauk2007 - 2010, członek komitetu Planeta Ziemia

2008 - Nagroda Bogdana Świderskiego za rok 2007, przyznana przez Stowarzyszenie GTG - Galicia Tectonic Group

2015, 2016 – Nagroda Rektora Uniwersytetu Warszawskiego za wybitne osiągnięcia naukowe

Działalność badawcza

Badania struktury skorupy ziemskiej metodami sejsmicznymi. Współorganizacja i współkierownictwo w latach 1997-2003 międzynarodowymi eksperymentami sejsmicznymi w Europie Centralnej: POLONAISE’97, CELEBRATION 2000, ALP 2002, SUDETES 2003. Dzięki tym badaniom obszar Europy Centralnej, a w szczególności obszar Polski należą do najlepiej rozpoznanych pod względem struktury skorupy ziemskiej w świecie. Udział w badaniach Antarktyki i Arktyki w ramach ekspedycji polarnych. Wyniki wymienionych eksperymentów stanowią znaczący wkład do pierwszej cyfrowej mapy głębokości granicy Moho płyty europejskiej, rozumianej jako obszar od Uralu na wschodzie po grzbiet śródatlantycki na zachodzie, oraz obszar od rejonu śródziemnomorskiego na południu po biegun północny.

Wykaz ważniejszych publikacji naukowych

Wybór z 298 publikacji z lat 1976-2020, w tym ponad 130 z listy filadelfijskiej,

Cytowania: 5273             Indeks Hirscha: 41, (wg SCOPUS)

Cytowania: 4232             Indeks Hirscha: 42, (wg Web of Science)

Wybrane publikacje w czasopismach z listy filadelfijskiej 
1. Grad M., 1984. Reflected - diffracted waves in fracture zone models. Geophys. J. R. astr. Soc., 79, 353-361.
2. Grad M., Guterch A., Janik T., Perchuć E., 1986. Seismic model of the lithosphere of the East European Platform beneath the Baltic Sea - Black Sea profile. Tectonophysics, 128, 281-288.
3. Grad M., Luosto U., 1987. Seismic models of the crust of the Baltic shield along the SVEKA profile in Finland. Annales Geophysicae, 5B, (6), 639-650.
4. Grad M., 1988. Seismic model of the Earth's crust and upper mantle for the east European platform. Phys. Earth Planet. Inter., 51, 182-184.
5. Grad M., Guterch A., Lund C.-E., 1991. Seismic models of the lower lithosphere beneath the southern Baltic Sea between Sweden and Poland. Tectonophysics, 189, 219-227.
6. Grad M., 1992. Seismic structure of the sub-crustal continental lithosphere. Phys. Earth Planet. Inter., 69, 224-230.
7. Grad M., Guterch A., Środa P., 1992. Upper crustal structure of Deception Island area, Bransfield Strait, West Antarctica. Antarctic Science, 4, (4), 469-476.
8. Grad M., Guterch A., Janik T., 1993. Seismic structure of the lithosphere across the zone of subducted Drake plate under the Antarctic plate, West Antarctica. Geophys. J. Int., 115, 586-600.
9. Grad M., Luosto U., 1994. Seismic velocities and Q-factors in the uppermost crust beneath the SVEKA profile in Finland. Tectonophysics, 230, 1-18.
10. Grad M., Krzyżanowska M., Pirhonen S.E., 1995. Inhomogeneities of the Eurasian mantle structure from traveltimes of the nuclear explosions recorded by the Finnish seismic network during 1961-1985. Geophys. J. Int., 121, 863-872.
11. Grad M., Tripolsky A.A., 1995. Crustal structure from P and S waves and petrological models of the Ukrainian shield. Tectonophysics, 250, 89-112.
12. Grad M., Shiobara H., Janik T., Guterch A., Shimamura H., 1997. Crustal model of the Bransfield Rift, West Antarctica, from detailed OBS refraction experiments. Geophys. J. Int., 130, 506-518.
13. Grad M., Janik T., Yliniemi J., Guterch A., Luosto U., Tiira T., Komminaho K., Środa P., Höing K., Makris J., Lund C.-E., 1999. Crustal structure of the Mid-Polish Trough beneath the TTZ seismic profile. Tectonophysics, 314, (1-3), 145-160.
14. Grad M., Keller G.R., Thybo H., Guterch A., POLONAISE Working Group, 2002. Lower lithospheric structure beneath the Trans-European Suture Zone from POLONAISE'97 seismic profiles. Tectonophysics, 360, 153-168.
15. Grad M., Gryn D., Guterch A., Janik T., Keller R., Lang R., Lyngsie S.B., Omelchenko V., Starostenko V.I., Stephenson R.A., Stovba S.M., Thybo H., Tolkunov A., DOBREfraction’99 Working Group, 2003. DOBREfraction’99 - velocity model of the crust and upper mantle beneath the Donbas Foldbelt (East Ukraine). Tectonophysics, 371, 81-110.
16. Grad M., Jensen S.L., Keller G.R., Guterch A., Thybo H., Janik T., Tiira T., Yliniemi J., Luosto U., Motuza G., Nasedkin V., Czuba W., Gaczyński E., Środa P., Miller K.C., Wilde-Piórko M., Komminaho K., Jacyna J., Korabliova L., 2003. Crustal structure of the Trans-European suture zone region along POLONAISE'97 seismic profile P4. J. Geophys. Res., 108 (B11), 2541, doi: 10.1029/2003JB002426
17. Grad M., Guterch A., Keller G. R., Janik T., Hegedűs E., Vozár J., Ślączka A., Tiira T., Yliniemi J., 2006. Lithospheric structure beneath trans-Carpathian transect from Precambrian platform to Pannonian basin: CELEBRATION 2000 seismic profile CEL05. J. Geophys. Res., 111, B03301, doi:10.1029/2005JB003647.
18. Grad, M., Guterch A., Mazur S., Keller G.R., Špičák A., Hrubcová P., Geissler W.H., 2008. Lithospheric structure of the Bohemian Massif and adjacent Variscan belt in central Europe based on profile S01 from the SUDETES 2003 experiment, J. Geophys. Res., 113, B10304, doi:10.1029/2007JB005497.
19. Grad M., Tiira T., ESC Working Group, 2009. The Moho depth map of the European Plate. Geophysical Journal International, 176, 279–292, doi: 10.1111/j.1365-246X.2008.03919.x.
20. Grad M., Brückl E., Majdański M., Behm M., Guterch A., CELEBRATION 2000 and ALP 2002 Working Groups, 2009. Crustal structure of the Eastern Alps and their foreland: seismic model beneath the CEL10/Alp04 profile and tectonic implications. Geophysical Journal International, 177, 279–295, doi: 10.1111/j.1365-246X.2008.04074.x.
21. Grad M., Mjelde R., Czuba W., Guterch A., Schweitzer J., the IPY Project Group, 2011. Modelling of seafloor multiples observed in OBS data from the North Atlantic – new seismic tool for oceanography? Polish Polar Research, 32(4), 405–422, doi:10.2478/v10183-011-0027-3.
22. Grad M., Tiira T., 2012. Moho depth of the European Plate from teleseismic receiver functions. Journal of Seismology, 16, 95–105, doi: 10.1007/s10950-011-9251-x.
23. Grad M., Polkowski M., 2012. Seismic wave velocities in the sedimentary cover of Poland: borehole data compilation. Acta Geophysica, 60(4), 985-1006, doi: 10.2478/s11600-012-0022-z.
24. Grad M., Mjelde R., Czuba W., Guterch A., the IPY Project Group, 2012. Elastic properties of seafloor sediments from the modelling of amplitudes of multiple water waves recorded on the seafloor off Bear Island, North Atlantic. Geophysical Prospecting, 60, 855–869. doi: 10.1111/j.1365-2478.2011.01022.x.
25. Grad M., Polkowski M., Ostaficzuk S.R., 2016. High-resolution 3D seismic model of the crustal and uppermost mantle structure in Poland. Tectonophysics 666, 188–210, http://dx.doi.org/10.1016/j.tecto.2015.10.022.
26. Grad M., Polkowski M., 2016. Seismic basement in Poland. International Journal of Earth Sciences 105 (4), 1199-1214, doi: 10.1007/s00531-015-1233-8.
27. Guterch A., Grad M., Keller G. R., and Brückl E., 2015. Crustal and Lithosperic Structures between the Alps and East European Cratone from Long Range Controlled Source Seismic Experiments. In: Gerald Schubert (editor-in-chief) Treatise on Geophysics, 2nd editio. Vol. 1 Oxford: Elsevier, 557-586.
28. Puziewicz J., Polkowski M., Grad M., 2017. Geophysical and petrological modeling of the lower crust and uppermost mantle in the Variscan and Proterozoic surroundings of the Trans-European Suture Zone in Central Europe. Lithos 276, 3–14. http://dx.doi.org/10.1016/j.lithos.2016.06.013
29. Grad M., Puziewicz J., Majorowicz J., Chrapkiewicz K., Lepore S., Polkowski M., Wilde-Piórko M., 2018. Geophysical characteristic of the lower lithosphere and asthenosphere in the marginal zone of the East European Craton. International Journal of Earth Sciences 107, 2711–2726.
31. Grad M., 2019. Podolian, Saxonian and baltic plates–Teisseyre–Tornquist Line and theedge of the East European Craton. Geochemistry 79, 422-433.
32. Chrapkiewicz K, Wilde-Piórko M, Polkowski M, Grad M., 2020. Reliable workflow for inversion of seismic receiver function and surface wave dispersion data: a “13 BB Star” case study. Journal of Seismology 24 (1), 101-120.       
Aleksander Guterch, Tomasz Janik
  • prof. dr hab. Marek Grad

    prof. dr hab. Marek Grad