Wiosenne słońce też może szkodzić - eksperci IGF PAN ostrzegają przed promieniowaniem UV
Przed nami słoneczne dni z wysoką temperaturą powietrza i prawie bezchmurnym niebem. Większość z nas pewnie ucieszy się z możliwości wygrzania się w promieniach słońca po zimowych miesiącach. Pewnie zechcemy odpocząć od świątecznej krzątaniny na świeżym powietrzu. Jednak wiosenne promienie mogą okazać się bardzo niebezpieczne. Sprawdźcie, dlaczego!
Promieniowanie słoneczne
Promieniowanie słoneczne jest ważnym naturalnym czynnikiem kształtującym klimat Ziemi. Oprócz światła widzialnego promieniowanie słoneczne obejmuje między innymi promieniowanie podczerwone i promieniowanie ultrafioletowe (UV). Promieniowanie UV odgrywa istotną rolę w wielu procesach biosfery i ma ogromny wpływ na zdrowie człowieka. Ze względu na odmienne właściwości fizyczne zakres promieniowania nadfioletowego dzieli się na trzy główne rodzaje wywołujące różne efekty biologiczne:
- Promieniowanie UV-C charakteryzujące się najwyższą energią, jest prawie całkowicie pochłaniane przez gazy znajdujące się wysoko w atmosferze.
- Promieniowanie UV-B (biologicznie czynne) jest w znacznej części (około 90%) pochłaniane w atmosferze przez ozon. Promieniowanie UV-B odpowiada za oparzenia słoneczne, przyspiesza starzenie skóry, powoduje choroby oczu (rak rogówki lub spojówki; katarakta), a ponadto sprzyja rozwojowi nowotworów skóry. Pozytywnym aspektem działania tego rodzaju promieniowania jest synteza witaminy D3 w organizmie człowieka.
- Promieniowanie UV-A jest minimalnie pochłaniane w atmosferze i stanowi około 97% całego promieniowania UV docierającego do powierzchni Ziemi. UV-A penetruje skórę znacznie głębiej niż UV-B, dochodząc do tkanki podskórnej. Promieniowanie to, zwłaszcza w połączeniu z promieniowaniem UV-B, stanowi główną przyczynę uszkodzeń skóry wywoływanych przez promieniowanie UV. W szczególności odpowiada za przyspieszenie fotostarzenia skóry oraz stymuluje powstawanie zmian nowotworowych skóry.
Intensywność promieniowania UV określamy poprzez bezwymiarowy indeks UV. Jest on zwykle największy w godzinach okołopołudniowych, kiedy Słońce znajduje się najwyżej. Wartości indeksu UV mogą pochodzić z pomiarów satelitarnych oraz naziemnych stacji pomiarowych, a także z numerycznych modeli prognoz pogody.
Wiosną indeks UV może przekraczać wartość 5, co oznacza, że osoba z fototypem skóry 2, który jest najbardziej popularny w Polsce, może przebywać na słońcu bez ochrony zaledwie 33 minuty. Po tym czasie mogą wystąpić już poparzenia słoneczne – przestrzega ekspertka dr inż. Agnieszka Czerwińska z Zakładu Fizyki Atmosfery Instytutu Geofizyki PAN, która od lat zajmuje się promieniowaniem UV i jego wpływem na nasze zdrowie. Przy temperaturach w kwietniu powyżej 20°C stwierdzono, że zawartość ozonu w atmosferze jest poniżej średniej, co wiąże się z napływem powietrza ubogiego w ozon znad równika. W takich warunkach indeks UV może przekraczać spodziewane wartości o tej porze roku – dodaje.
Co nam może grozić?
Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV może powodować fotostarzenie (zwiotczenie skóry, utratę jędrności, zmarszczki), alergię słoneczną, plamy na skórze, poparzenia słoneczne (tzw. rumień), niszczenie struktur DNA w komórkach, a nawet rozwój nowotworów.
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO – World Health Organization) od 1970 roku rejestrowany jest wzrost zachorowań na choroby skóry spowodowane nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV Słońca. Testy kliniczne wykazały, że nadmierna ekspozycja na to promieniowanie przyczynia się do nieodwracalnych, gwałtownych zmian skórnych, uszkodzeń oczu oraz systemu immunologicznego. Oceniono, że w ciągu roku około 60 000 ludzi rocznie umiera na choroby wywołane przez promieniowanie słoneczne. Śmierć 40 000 osób spowodowana jest czerniakiem złośliwym, a kolejnych 20 000 innymi odmianami raka skóry. Najbardziej zagrożeni nowotworami skóry, ze względu na jej jasną barwę, są mieszkańcy Europy i Ameryki Północnej. Czerniak jest występującym najrzadziej, a jednocześnie najbardziej niebezpiecznym nowotworem skóry. Pochodzący z komórek barwnikowych skóry, melanocytów, szybko ulega progresji i daje odlegle przerzuty. Czerniak wymaga natychmiastowego leczenia chirurgicznego.
Zgodnie z danymi Ministerstwa Zdrowia zachorowalność na nowotwory skóry w Polsce jest dwukrotnie większa niż średnia w krajach Unii Europejskiej. Co roku czerniak wykrywany jest w Polsce u ponad 2 500 osób. W znacznym stopniu na ten stan wpływa bagatelizowanie przez społeczeństwo negatywnych skutków nadmiernego opalania i ekspozycji na promieniowanie UV.
Wychodząc wiosną na zewnątrz, nie myślimy o filtrach przeciwsłonecznych, a często spędzamy tam więcej niż pół godziny, czasami w jednej pozycji, eksponując cały czas ten sam fragment skóry. Tymczasem każde poparzenie słoneczne sprawia, że ryzyko czerniaka w przyszłości zwiększa się. Już pięć poparzeń słonecznych w ciągu życia, a zaledwie jedno w dzieciństwie, sprawia, że ryzyko to rośnie dwukrotnie! – ostrzega dr inż. Agnieszka Czerwińska z Instytutu Geofizyki PAN.
Istotnym elementem decydującym o zagrożeniach nadmiernym promieniowaniem UV są indywidualne cechy organizmu człowieka i upodobanie do korzystania z promieniowania słonecznego (w tym sposób ubierania się i spędzania wolnego czasu).
„Bezpieczny” czas ekspozycji na promieniowanie UV zależy od karnacji skóry – im skóra ciemniejsza, tym czas ekspozycji nie powodującej zmian patologicznych skóry jest dłuższy. Wyodrębniono 6 fototypów skóry ze względu na reakcję na promieniowanie słoneczne, tj. łatwość występowania oparzeń i pojawienia się opalenizny.
Jak się opalać z głową?
WHO opracowała scenariusze pobytu na wolnym powietrzu w zależności od indywidualnego fototypu i aktualnego indeksu UV. Jeżeli indeks UV jest w przedziale od 0-2, wtedy nie ma zagrożenia dla zdrowia. Zalecane jest tylko korzystanie z okularów słonecznych. Dla indeksu między 3 i 5 należy stosować krem z filtrem, unikać ekspozycji na bezpośrednie promienie Słońca i nosić nakrycie głowy. W południe należy przebywać w cieniu. W przypadku indeksu UV między 6 i 7 trzeba ograniczyć pobyt na dworze do 2 godzin przed i po południu. Zalecane ograniczenia w korzystaniu z nasłonecznienia mogą zmniejszyć skórną syntezę witaminy D3 i przyczynić się do pogłębienia jej deficytu w organizmie człowieka. Według koncepcji WHO indeks UV służy do ograniczenia czasu pobytu na wolnym powietrzu w miejscach nasłonecznionych. Jedynie w sytuacji, gdy indeks UV jest poniżej 2 można opalać się bez ograniczeń. W naszych szerokościach geograficznych taki poziom natężenia UV występuje wcześnie rano i późnym wieczorem w przypadku bezchmurnych dni późną wiosną i latem lub przez cały dzień w warunkach silnego zachmurzenia.
Jak skutecznie korzystać z kremów z filtrem?
Wyróżniamy dwa rodzaje filtrów przeciwsłonecznych. Filtry chemiczne pochłaniają energię niesioną przez promieniowanie, a filtry fizyczne działają jak mikrolustra i nie przepuszczają promieniowania UV. Aby krem był skuteczny, powinien zawierać oba rodzaje filtrów i chronić przed promieniowaniem UV-A i UV-B. Krem należy nakładać co około 2 godziny, smarować się obficie i dokładnie (nie zapominać o uszach, ustach i karku). Powinniśmy ponowić aplikację kremu po każdej kąpieli i nadmiernym wysiłku.
Jak długo mogę się dziś opalać?
To pytanie zadajemy sobie szczególnie w bardzo słoneczne dni. Czy możliwe jest wyznaczenie czasu opalania, w którym naszemu organizmowi dostarczymy dawkę promieniowania potrzebną do wytworzenia witaminy D3, a jednocześnie nie narazimy się na poparzenie słoneczne (tzw. rumień)? Tak! Naukowcy z Zakładu Fizyki Atmosfery Instytut Geofizyki PAN opracowali scenariusze pobytu na wolnym powietrzu, które uwzględniają zarówno aktualne lub prognozowane warunki atmosferyczne decydujące o intensywności promieniowania UV, jak i indywidualne cechy człowieka (m.in. fototyp skóry).
Sprawdź prozdrowotne scenariusze optymalnego korzystania ze światła słonecznego.
Materiały dodatkowe:
https://zdroweopalanie.igf.edu.pl/
Podcast: https://youtu.be/WIxRgAnb33Y?feature=shared
Short: https://youtube.com/shorts/0D9rbvbxBb4?feature=shared
Wywiad w formie artykułu: Jak zdrowo się opalać, czyli o wpływie promieniowania UV na nasze zdrowie - Aktualności - IGF PAN
Artykuł popularnonaukowy:
Kontakt:
Agata Goździk
Dział Komunikacji Naukowej i Promocji, Instytut Geofizyki PAN
gozdzik@igf.edu.pl
22-6915650
Materiał powstał w ramach projektu „GEOGADKA – Promocja geofizyki i nauk o Ziemi”, współfinansowanego ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach programu „Społeczna odpowiedzialność nauki II – Popularyzacja nauki”.
